У.С. АРБАТЛЫНЫНЪ "ЧОДЖУКЪЛАРА АРКЪАДАШ" ДЕРСЛИГИНЕ ДАИР

Исмаил АСАНОГЪЛУ Керим 

Къырым

Умер Сами Арбатлы (1881-1951). Къыскъа терджиме-и-халы. Белли оджа, языджы ве публицист. Романияда Добруджанынъ Топчу коюнде догъды. Ильк тасилини бабасынынъ мектебинде ала. 9 яшында экенде, Истанбулгъа ёлланыла. Фатих медресесинде окъуй.1899-да Истанбул Дарульмуаллимине кирип 1905 сенеси онынъ рушдие къысмыны битире.

Бир къач айлар хукъукъ мектебинде окъуй. 1905 сенеси Къырымгъа келе. Оджалыкънен огъраша. 1910 сенеси Багъчасарайда "Чоджукълара аркъадаш" адлы къыраат китабыны нешир эте. Ичинде кендиси язгъан шиирлери де булуна. 1912-15 сенелери кене Багъчасарайда онынъ русчадан чевирген бир сыра "Эсап меселелери меджмуалары", 1917 сенеси "Акъ ёл" ве "Тарих эртегелери" адларында мектеплилелер ичюн къулланмалары ве 1918 сенеси "Ана тили" китабы нешир олуна. 1920-нджи сенелерининъ матбуатында къырымтатар медениети иле багълы бир сыра макъалелери басыла. "Матбуат куню мунасебетиле" (1927), "Латин харфлери ве Тюркие тюрклери" (1927), "Будамы тенкъит яхут нефис эдебиятымыздан парлакъ бир саифе" (1928) киби макъалелери шулар джумлесиндедир. 1928 сенеси Къырымтатар Девлет театри онынъ "Эки олю" пьесасыны сахналаштыра. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихи иле багълы марузалар япкъаны ве бедий терджимеджилик иле огърашкъаны акъкъында малюматлар бардыр.

1929 сенеси Умер Сами хорантасынен Истанбулгъа коче ве бу ерде 1951 сенеси март 14-те вефат эте.

* * * * * * * 

 Умер Сами Арбатлы чокъ сенелер девамында оджалыкъ фаалиети иле огърашыркен,

Къырымда ильк рушдие мектеплерини (бугуньки анъламда орта мектеплер) ачып, огретме ве огренме меселелерини теренджеогренип ве анълап, тиль ве эдебиятнынъ окъутылмасы иле багълы бир чокъ усул меселелерини озю чезмеге тырышты ве бу иште баягъы муваффакъиетлер эльде этти. Кендиси тертип ве иджат эткен дерслигини 1 талебелерге якъынлаштырмакъ ве олдукъча саделештирмек макъсадынен бир чокъ парчаларны терджиме этти ве керек олгъан ерде кендиси де манзумелер язды. Китабы нешир олунгъан сонъ, чокъкъа бармай, Къырымда онынъ шиирлерини эзберден бильмеген огренджи ёкъ эди десек, янъылмамыз. Фикиримни исбатламакъ ичюн къыскъа бир мисаль  кетирейим. 1970 сенелерининъ сонъунда Фатма Шахмурат адлы къартийден (ХХ асырнынъ башында Къырымда белли ваиз Хафуз Шахмуратнынъ уйкен къызы) бир сыра назым парчалары язып алгъан эдим. О вакъыт Фатма къартий манзумелернинъ муэллифи ким  олгъаныны хатырлап оламады. Лякин буларны замандашлары озь вакъытында мектепте окъуп огренгенлери ве чокъусы эзберден бильгенлерини айтты.

Бир факъырым, къалды ишим балтая,

Одун кесер котюририм Ялтая.

Къарлы сувукъ яйлалары ашарым,

Акъшам олса, ёргъунлыкътан шашарым.

Корююрым, окъуянлар не рахат,

Бен джахилим, кимседе ёкъ къабаат.

Бабам бени окъутсайды кучюктен,

Бу халлара къалмаз эдим керчектен...

                        ("Койлю Вели-къарт", 1910). 

Бу ве бойле сатырларнынъ муэллифи мытлакъ бир буюк шаир олмалыдыр - деп тюшюне  эдик. Ама бизге белли олгъан шаирлернинъ иджатларында бу сатырларны буламагъан  эдик. (Акъылымда къалгъанына коре, Джавтобели 1980 сенелери язгъан макъалелерининъ  биринде бу сатырларнынъ муэллифи сыфатында Тохтаргъазыны косьтерген эди). Сенелер кечти... Умер Самининъ 1910 сенеси нешир  олунгъан "Чоджукълара  аркъадаш" дерслигининъ  тыпкъысыны (копиясыны) эльде эткен сонъ, меселе баягъы айдынланды. Шашыладжакъ  шей. Фатма-къартийнинъ эзберден айткъан манзумелерининъ чокъусы Умер Самининъ дерслигинден экен!  

Умер Самининъ сонъундан даа бир чокъ шейлери басылды. Шулар арасында атта риязияткъа (математикагъа) аит, русчадан терджиме сюретинде, "Эсап меселелери меджмуасы" (1914) да бардыр. Онынъ 1920 сенелери девамындаки фаалиети, якъында Акъмесджитте нешир олунгъан "Медений эснас" китабында ачыкъча корюне 2. Умер Сами кенди къалемини атта драматургия жанрында да сынап бакъкъандыр. 1928 сенеси онынъ "Эки олю" адлы пьесасы Багъчасарай сахнасында къоюлды 3. 

Асылында Умер Сами советлер ватандашлыгъында дегиль де, Тюркие ватандашлыгъында булуна экен.1929 сенеси бу ал иле файдаланып Истанбулгъа кочьти... Эм андаки фаалиети эйидже огренильмесе де, базы парчаларындан анда да къалемини дурултмагъаны корюне. Омюрининъ сонъунда Къырымдаки ильк рушдиелер акъкъында хатыралар язаркен, "Чоджукълара аркъадаш" китабы узеринде махсус токъталып: "1905 сенесине къадар Къырымда  ана тилинде окъуп-язгъанларнынъ сайысы эр алда пек аз эди. Иптидаий тасиль де тиль  ихтияджыны темин этеджек бир алда дегиль эди. Медреселерде ана тили хич де окъутылмай эди. Ана тилининъ миллий бир варлыкъ олгъаныны такъдир эткен биле пек  аз эди... "Чоджукълара аркъадаш" намы алтында тертип ве эки къысым оларакъ нешир эткен къыраат китабымдан усула кельген акс седа мюсбет олды. Эки кере бастырдым. Бутюн Къырым мектеплеринде Истанбул къыраат китаплары ерине булар окъутылмакъта эди... (Русофиллерге магълюп тюшмемек ичюн) истер-истемез шаирликни эльге алдыкъ. Зорнен олса да, бир къач манзуме язаракъ, китапларнынъ о ерине, бу ерине къоштыкъ..." 4. 

Иште, бу "зорнен язылгъан манзумелерни" козьден кечиргенде, Умер Сами-оджанынъ  окъутма анълайышы ве мааретини сезмемек мумкюн дегиль. Бир чокъ бильги ве хаберлерни талебелерге шиир сюретинде берип, йырлая-йырлая дерс кечиргени, телебелер исе севине-севине буюк авесликнен окъугъанлары корюне. Юкъарыда анъылгъан Фатма-къартийнинъ кучюклигинде эзберлеген ве омюр бою унутмагъан онларнен манзумелери бойле усуллы окъумадан келип чыкъкъандыр. Умер Сами йипчиклер узерине инджи данелери тизген киби, энъ саде, ачыкъ ве ифадели келимелерни бир-бири янында тизип, кендисине махсус аджайип бир услюп иле джумле артындан джумлени сыралап, чокъ меракълы ве озьгюн левхалар ярата. Талебелерге яз мевсимини насыл анълаткъанына дикъкъат этейик: 

Яз куньлери пек северим гезмейи,

Хатириме хич кетирмем безмейи.

Бир сененинъ тамам дёрт мевсими вар:

Яз, сонъбахарь, къыш, бири де илькбахарь.

Язда емиш, экин отьмек чокъ олур,

Язда бутюн инсан, хайван токъ олур.

Гузель кунеш хэр кунь сачар зиясын,

Джумле махлюкъ язда топлар гъыдасын.

Язын гиджелер къысалыр, кунь узар,

Сонъра куньлер къысалыр азар-азар.

Илькбахарьде ешилленен чайырлар

Язда алтын сарымы ренк алырлар.

Боджеклерин, къушларын чивильдиси,

Оракъчы, харманджынынъ гурюльтиси –

Бу мевсимин сефасыдыр бу шейлер,

Гонъюллерин джулясидир бу шейлер!

                           ("Яз", 1910).

Языджынынъ истидат къабилиети башта бир къолунда олгъан материалларгъа янашма тарзында, олардан тамам керекли сойларын сечмесинде ве буларнынъ джумлесини кенди зихин ве къальп меншурындан кечирип, омюрнинъ озюне якъын бир левха ярата бильмесинде ачыкъ корюне. Бу нокъта-и-назардан Умер Самининъ "Чоджукълара аркъадаш"таки парчаларына янашылса, онынъ бала табиатыны, баланынъ дуйгъу дюньясыны, къылы- къларыны, отурыш-турушларыны сунийликтен махрум, чокъ уйгъун, инамлы, табий ве гъает джанлы шекильде берип, окъуйыджыгъа (энъ эввеля талебенинъ кендисине) зевкъ ве сефа эйлеп, айрыджа тесир эткени белли ола. Окъума ве бильменинъ къадрини ве къыйметини "Койлю Вели-къарт"та косьтерген муэллиф, бу мевзуны "Алининъ къыш геджеси" парчасында янъы бир тарзда девам эттире: 

Къыш кунюнинъ оджакъ башы сефасы

Олмасайды, чекильмезди джефасы,

Йыгъын-йыгъын къарлар ягъар этрафе,

Санки ерлер бурюнирлер чаршафе.

Къону-къоншу кезер къышта зевкъ иле,

Отурырлар, къонушырлар шевкъ иле.

Емиш ерлер, къаве ве чай ичерлер

Кими окъур, кими тикер, бичерлер.

Аркъадашым кельди бу акъшам бизе

Дерс чалыштыкъ, сухбет иттик диз-дизе.

Буюк аннем сонъра масал сёйледи,

Бир къач саат бизи бойле эгледи.

Сонъра бизи окъутты да динъледи,

Кенди бильгисизлигине ах эйледи.

Шимди  къыяс  этейик. "Койлю  Великъарт"та сонъки сатырлар:

Бен бу ялан дюньяда кунь корьмедим,

Бари окъутсам шу гъарип Ахмедим. 

ве "Алининъ  къыш  геджеси"ндеки  сонъки сатырларда:

Сонъра бизи окъутты да динъледи,

Кенди бильгисизлигине ах эйледи. 

эки къарт, яни Вели-къарт ве бир къызджыгъазнынъ буюканнеси, эввельден окъумагъанларына языкъсынып, торунларынынъ озьлери киби джахиль къалмайып окъумаларыны арз этелер. 

Умер Сами талебелерге Къырымнынъ икълимини анъламакъ, дюльбер Ватанларына севги ашламакъ ве Къырымнынъ маддий дурумына алыштырмакъ макъсадынен кендисининъ базы лирик парчаларына биле "кяр" ве "зарар" меселелерини кирсетип, оларнынъ дуйгъуларыны индже шейлер иле ишлетмесинен берабер аятнынъ икътисадий къанунларынынъ эсасларынен таныш этмеге тырыша. Тамам бунъа бенъзер парчаларны биз Сеит Абдулла Озенбашлынынъ дестанында да расткетиремиз. Лякин Озенбашлынынъ дестанында  эсасен емиш сатмакъ "къаиделери" косьтерильсе, Умер Самининъ "Багъче сефасы"нда кяр этменинъ ёнелиш ёллары бельгилене. Эм Самиде "икътисадий меселелер" усталыкънен яратылгъан табиат левхалары иле джумлештириле: 

Багъчелерин пек гузельдир хавасы – 

Джихан-дегер Къырым багъче сефасы.

Агъачларын устю чичек бем-беяз,

Лякин гузель чичеклерин омрю аз...

Ешилленир хэр тарафы багъченинъ,

Багъчеджиде хисабы ёкъ акъченинъ.

Багъчеджидир койлюси ве шехэрлиси,

Фукъарасы, мусафири, ерлиси.

Шенълендирир багъче мытлакъ хэр кими,

Хале хоштыр багъчеджининъ тюркюси.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Язлыкълары саттым, ама олмады,

Бу хисаптан масрафымыз толмады.

Аллах вируп, кузьлюк олса, сатарым,

Къышын эвде рахат-рахат ятарым.

                    ("Багъче сефасы", 1910).

Умер Самининъ сёйлейишине коре, "Чоджукълара аркъадаш" дерслиги эки къысым (эки айры  китап) шеклинде нешир олунгъандыр. Лякин биз тек 1910 сенесинде табъ этильген (ве уч бабдан ибарет олгъан) биринджи китапны була бильдик. Экинджиси ойле де тапылмады... Эр алда онъа не Москва, не де Санкт-Петербургдаки меркезий девлет кутюпханелерининъ каталогларында косьтеришлер ёкъ. Шунынъ ичюн язылгъанына муэллифнинъ кенди ишарет эткен "Гуль", "Къырым багъче сефасы" (эгер юкъарыда берильген "Багъче сефасы" олмаса!), "Къыш" "Илькбахарьде Къырымгъа кельген къушлар" 5 киби манзумелери акъкъында хаберимиз ёкъ. Ама не исе, бана мисаль сыфатында кетирильген манзумелерден ачыкъ корюнгени киби, Умер Самининъ акъикъий шаирлик истидаты хусусында сёз юрютиле билир.Эфендимиз XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ  башындаки медениетимиз инкишафында, шу джумледе миллий эдебиятымызда, хатири  сайыладжакъ киби хызметлерде булунды. Ве онынъ ады эдебият тарихимизде къаладжагъы да шубесиздир. 

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ:

−  Сами  У.  Чоджукълара  аркъадаш.  Къырает.  Биринджи  китап.-  Багъчасарай: "Неджм  истикъбаль" матбаасы.- 1910.-136 с.

−  Керим И.А. Медений эснас: 1920-1938.- Акъмесджит: "Таврия".- 1997.- 496 с.

−  Багъчасарайда  оджаларнынъ  эдебият  акъшамы // Енъи дюнья.- 1928.- январь 27.

−  Арбатлы  У.С.  Къырымда  рушдие  мектеплерининъ ачылувы ве оларнынъ тесирлери // Йылдыз.- 1996.-2.- С. 181-182.

−  Арбатлы У.С. Айны менба.- С. 181.